आधुनिक नेपाली उपन्यासमा नारीवादी चेतना {Feminist Consciousness in Modern Nepali Novels}

Abstract

१. विषय पवश नारी जीवनका बारमा नारीहितक काणबाट नारीक कन्दीयतामा गरिन चिन्तन न नारीवाद हा । महिलाहरू सम्बन्धित रहका हरक सामाजिक सन्दभसग नारीवादका साइना गासिइसकका छ । हाल आएर समाजका हरक सन्दभलाइ पगल्न विभिन्न दष्टिकाणमध्य नारीवादी दष्टिकाण पनि अति महŒवका साथ स्थापित भइसकका छ । साहित्य पनि अनकन सामाजिक सन्दभमध्यका एक सन्दभ भएकाल नारीवाद यससग पनि सम्बन्धित हन पगका छ । साहित्यमा नारीवाद सिजना र समालाचना दवतफ उत्तिक वचस्वशाली बनिसकका छ । नारीवादी सिजनाल परम्परागत नारीविराधी सिजनालाइ चनाती दिन काम गछ भन समालाचनाल चाहि त्यस्ता विराधी सिजना र नारीवादी सिजनासमतका विश्लषण र मल्याङकन गरी मागदशनसमत गदछ । यसल साहित्यका रूपपक्षका वास्ता नगरी अन्तवस्तलाइ मात्र महङ्खवका साथ हदछ । पव र पश्चिमका सामाजिक मल्यमान्यताहरू बिल्कल फरक भएकाल तिनका नारीसम्बन्धी चिन्तन पनि फरक छन । पवमा नारीपक्षीय चतनाल ठास धरातल पक्रन नसक तापनि पाश्चात्य जगतसगका ससगका कारणल यता पनि नारीसम्बन्धी नवीन मल्यमान्यता विकसित हन क्रमका थालनी भएका छ । कतिपय मानिसहरू पश्चिममा सिमान दि बभायरका द सकन्ड सक्स (सन १९४४) बाट नारी चिन्तनका सन्दभमा नवीन र निणायक माड आएका ठान्छन तापनि यस्ता माड उनका पस्तक पकाशित हनभन्दा छ दशकअघि न एङगल्सद्वारा लिखित परिवार, निजी सम्पत्ति र राज्यका उत्पत्ति भन्न पस्तकद्वारा आइसकका थिया । यही पस्तक न नारीवादी चिन्तनका त्या आधारगन्थ हा जसल समस्त परम्परागत महिला चिन्तनका स्थानमा वज्ञानिक र वस्तवादी चिन्तनलाइ भिœयाया । आन्दालनका रूपमा १९ आ शताब्दीका मध्य (सन १८४८का सनका फल्स कन्भन्सन) दखि न पाश्चात्य जगतमा चचित भएका नारीवादल साठीका दशक (सन १९६३ का बट्टी फाइडनका फमिनिन मिस्टिक)मा आएर समालाचनाका सिद्धान्त पाप्त ग¥या । पाश्चात्य नारीवादी चिन्तकहरूल सब साहित्यिक विधामाथि आधारित रहर समालाचनालाइ अगाडि बढाए तापनि मख्य रूपमा भन आख्यान र त्यसमा पनि उपन्यास विधालाइ बढी रुचाएका दखिन्छ । यसल यस शाधपबन्धमा पनि नारीवादी चतना पहिल्याउन र त्यसका विश्लषण गनका निम्ति ‘आधनिक नपाली उपन्यास’ लाइ आधार सामगीका रूपमा गहण गरिएका छ । वि.स. २०४० का दशकका अन्त्यतिरदखि नपाली साहित्यमा भित्रिएका नारीवादी चिन्तनल स्पष्ट रूपमा भन २०५० का दशकमा मात्र गति पक्रन सकका दखिन्छ तापनि समालाचनाका फाट भन शन्यजस्त अवस्थामा रहका छ । त्यसल आधनिक नपाली उपन्यासमा नारीवादी चतना शीषकमा शाधकाय गन क्रममा यस शीषकका ममलाइ पछयाउन नपाली समालाचनाका भन अभाव न रहया ।

छ २. समस्याकथन पस्तत शाधपबन्धमा निम्नलिखित छवटा बदालाइ मल समस्याका रूपमा पस्तत गरिएका छ– (१) पाश्चात्य जगतमा नारी जागरण, नारीमक्ति आन्दालन र नारीवादका पारम्भ र विकास क कस्ता रहया ?,(२) पाश्चात्य जगतमा नारीलखन र नारीवादका सिजनात्मक पक्षहरूका विकास क कसरी भया ?, (३) पाश्चात्य नारीवादी समालाचनाका पमख सिद्धान्तहरू क कति र क कस्ता छन ?, (४) नपालमा नारी जागरणका पारम्भ र नारीवादी चतनाका विकास क कसरी हद आएका छ ?, (५) परुष एव नारीलिखित नारीकन्दी तथा नारी समस्यापरक उपन्यासहरू क कति र क कस्ता छन ? र (६) नपाली उपन्यासमा नारीवादी चतनाका स्वरूप क कस्ता रहका छ ? ३. शाधका उद्दश्य माथिका छबद पाज्ञिक समस्याहरूका समाधान हनगरी निम्नलिखित उद्दश्यहरूका पाप्तितफ पस्तत शाधपबन्ध कन्दित रहका छ –(१) पाश्चात्य जगतमा नारी जागरण, नारीमक्ति आन्दालन र नारीवादका पारम्भ र विकासका सवक्षण गन, (२) पाश्चात्य जगतमा नारीलखन र नारीवादका सिजनात्मक पक्षहरूका विकासका सवक्षण गन, (३) पाश्चात्य जगतका नारीवादी साहित्यिक सिद्धान्तका पारम्भिक निरूपण र त्यसका शाखापशाखाका सक्ष्म अध्ययन गन, (४) नपालमा नारी जागरणका पारम्भ र नारीवादी चतनाका विकासका स्थितिका सवक्षण गन, (५) परुष एव नारीलिखित नारीकन्दी तथा नारी समस्यापरक पमख नपाली उपन्यासहरूका सवक्षण गन, (६) कही पतिनिधिमलक नारीकन्दी र नारी समस्याकन्दी आधनिक नपाली उपन्यासहरूमा नारीवादी चतनाका स्वरूप पहिल्याउन र समाधानका उपायका सचकका अन्वषण गन । यिन बदाहरूमा कन्दित रही परुषवादी समालाचनाका समानान्तर स्थानमा नारीवादी समालाचनालाइ स्थापित गन न पस्तत शाधका उद्दश्य हा । ४. शाधकायका सीमाङकन पस्तत शाधपबन्धमा नपाल भित्रका नपाली भाषामा मात्र लखिएका आधनिक काल पारम्भ भए पछिका वि.स.२०५८ (शाधदता मितिभन्दा अघिल्ला वष)सम्मका आपन्यासिक मापदण्ड परा गरका मालिक कथासात भएका उपन्यासका अन्तवस्तका मात्र अध्ययन पस्तत गरिएका छ । ५. शाधविधि र सद्धान्तिक आधार ४.१ सामगी सङकलन विधि पस्तत शाधकायका क्रममा पवाक्त समस्याकथन र उद्दश्यकथनका साथ पवकाय समीक्षाका आधारमा नारीवादसम्बन्धी मान्यता र नारीवादी साहित्य समालाचनालाइ मख्य सद्धान्तिक आधार तल्याइ नपाली उपन्यासका नारीपरक कतिगत फाटका र तत्सम्बन्धी नपाली समालाचनाका क्षत्रका विस्तत सवक्षणका आधारमा सामगी सङकलन गरी तिनका विश्लषण र निष्कषण गन शाधविधि अगालिएका छ ।

ज यस क्रममा पस्तत शाधकायका सामगीसङ्कलन मलतः पस्तकालयीय सातमा आधारित छ र यस सातका अतिरिक्त माआवादी जनयद्धका सहभागी सत्य पहाडी र गणश भण्डारी लगायतका सात व्यक्तिहरूसगका माखिक अन्तवातालाइ पनि लिइएका छ ।

आधनिक नपाली उपन्यासमा नारीवादी चतनाका स्वरूप पहिल्याउनका लागि माथि सवक्षण गरिएका उपन्यासमध्यबाट नारीवादी चिन्तनका फरकफरक धारा र महिला एव परुष दव खाल उपन्यासकारका पतिनिधित्व हन गरी कालक्रमिक रूपमा नपाली उपन्यासका आधनिक काल पारम्भ गरका रुदराज पाण्डका रूपमती (वि.स. १९९१) दखि पारिजातका अनिदा पहाडसग (वि.स. २०३९) सम्मका विभिन्न छवटा उपन्यासका चयन गरिएका छ । ४.२ विश्लषणका सद्धान्तिक आधार उपयक्त विभिन्न सातहरूबाट पाप्त सामगीहरूका वस्तगत अध्ययन, विश्लषण र सामान्यीकरणसमत गरी शाध निष्कषसम्म पग्नका लागि मलतः उपन्यास कतिमा पस्तत भएका नारीसम्बन्धी परिसचक, यावत सन्दभहरूका टिपाट तथा तिनका वगीकरण र विश्लषण गरी नारीवादी सिद्धान्तका पयाधारसग समन्वित गरी समाजपरक समालाचनालाइ पनि वस्तनिष्ठ ढङ्गल उपयाग गरिएका छ । साथ यहा शाध र समालाचनात्मक परिपरकका रूपमा इतिहासपरक, समाजपरक एव नीतिपरक–मनाविज्ञानपरक समालाचनाका साथ नीतिवाद, आदशवाद, यथाथवाद र माक्सवादका अतिरिक्त आपन्यासिक विधागत शीषक, कथानक, परिवश एव पात्रविधान र सन्दश एव सामाजिक भाषिकासम्बन्धी विभिन्न अन्य समालाचनात्मक विश्लषणका उपकरण, पद्धति र पक्रियालाइ पनि यथावश्यक सयाजन गरिएका छ । ५. शाधपबन्धका ढाचा पस्तत शाधपबन्धलाइ मलत ः आमख, मल पाठ र सन्दभ सामगीसची गरी तीन खण्डमा विभाजन गरी आवश्यकता अनसार तिनलाइ अनक शीषक एव उपशीषकहरूमा बाडिएका छ । मल पाठअन्तगत रहका छवटा परिच्छद अन्तगतका मल शीषकहरूमा क्रमशः शाधपबन्धका परिचय, पाश्चात्य नारीवादी सन्दभ र सद्धान्तिक मान्यता, नपालमा नारी जागरण र नारीवादी चतनाका विकास, नारी समस्यापरक नपाली उपन्यासहरूका सवक्षण, नारीवादी पमख नपाली उपन्यासहरूका विश्लषण तथा उपसहार एव निष्कष रहका छन । ६. शाधकायका निष्कष १) पाश्चात्य जगतमा नारी जागरणका पारम्भ सामाजिक–राजनीतिक तहमा व्यक्तिगत ढङ्गल १८ आ शताब्दीमा र साङ्गठनिक ढङ्गल १९ आ शताब्दीका मध्यदखि भया । २) पाश्चात्य जगतमा साहित्यिक लखनमा महिलाका सक्रियता इ.प छटा शताब्दीकी सफफादखि दखिएका हा । झ

३) नारीवादी लखनका पारम्भ मरी उल्स्टान क्राफटका सन १७९२ का ए भिन्डिकसन अफ द राइटस अफ उमनबाट भएका हा । ४) पाश्चात्य जगतमा नारीवादी समालाचना सिद्धान्तका पारम्भ बट्टी फाइडनका सन १९६३ का फमिनिन मिस्टिकबाट भया । ५) नपालमा राजनीतिक नारी जागरणका पारम्भ लिच्छविकालदखि र सामाजिक नारी जागरणका पारम्भ यागमाया न्यापानदखि भएका हा । ६) नपालमा नारीवादी समालाचनाका पारम्भ २०४० का दशकका अन्त्यदखि मात्र भएका हा । ७) महिला र परुष दवथरि उपन्यासकारद्वारा लिखित नारीकन्दी र नारी समस्याकन्दी जम्माजम्मी छ दजनजति नपाली उपन्यास मात्र नारीवादी दष्टिकाणबाट उल्लखयाग्य ठहरिए । ८) सवक्षणमा समटिएका उपन्यासकार मध्यमा पतिनिधिमलक ढङगल जम्मा छजना उपन्यासकारका उपन्यासका मात्र नारीवादी दष्टिकाणबाट विश्लषण गरिया तर तीमध्य कन पनि उपन्यासमा नारीवादका पष्ट स्वरूप भन पाउन सकिएन । ९) पस्तत शाधपबन्धमा विश्लषणमा समावश गरिएका छवटा नपाली उपन्यासमा क्रमशः उदार नारीवाद, स्वच्छन्दतावादी क्रान्तिकारी नारीवाद, स्वच्छन्दतावादउत्परित उदार नारीवाद, मनाविश्लषणात्मक नारीवाद, अस्तित्ववादी नारीवाद र माक्सवादी नारीवादका अपष्ट स्वरूप फला परका छन । १०) मध्यम स्तरसम्मका समग नारीकन्दी र नारी समस्याकन्दी उपन्यासका सवक्षण र विश्लषण गदा नारीवादी दष्टिकाणका पण उपयाग गरर लखिएका उपन्यास भन एउट पनि भटिएन । अथात नारीवादी काणबाट उपयक्त मानिएका उपन्यासमा पनि नारीवादी चिन्तनका पक्षहरूका पयाप्तता भन पाइएन । यी छवटा उपन्यासमध्य तलनात्मक रूपमा हृदयचन्दसिह पधानका स्वास्नीमान्छ र पारिजातका अनिदा पहाडसग उपन्यास नारीवादी चतनाका निकट भटिएका छन र यीमध्य पनि अनिदा पहाडसग उपन्यासका नारीपक्षीय पस्तति उत्कष्ट रहका छ । यिनल पछिल्ला दिनमा लखिन उपन्यासलाइ नारीवादी मागनिदशन गन क्षमता राखका छन ।